اشاره: حاج شیخ فضل الله کجوری معروف به نوری فرزند ملاعباس در سوم دی ماه 1223 شمسی برابر با دوم ذیحجه 1259 قمری متولد گردید. پس از تحصیلات مقدماتی، به عراق رفت و از محضر درس میرزای بزرگ شیرازی و میرزا حبیب اللَّه رشتی استفاده کرد.
شیخ فضل الله نوری پس از آن که به مجتهدین برجسته تبدیل شد برای هدایت و زعامت دینی مردم ایران، راهی تهران گردید و به تالیف و تدریس علوم حوزوی پرداخت و شاگردانی همچون حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، موسس حوزه علمیه قم، حاج آقا حسین قمی، میرزا ابوالقاسم کبیر قمی، علامه محمد قزوینی در محضر ایشان تلمذ کردند.
وی از علمای طراز اول ایران و از پیشگامان جنبش مشروطه در قرن معاصر بود و نقش اساسی در این زمینه ایفا کرد؛ ولیکن پس از چندی پی برد که دستهای پلید و پنهانی به قصد پایمال کردن خونهای ریخته شده در راه این نهضت پیدا شدند و مشروطه را نه به معنای حکومتی که مشروط به رعایت حدود و قوانین الهی باشد، بلکه به معنای رژیمی که مردم در مقابل آن مشروط به سکوت باشند و قوانین غربی در آن به اجرا درآید می خواهند. لذا مخالفت خویش را از مشروطه غیرمشروعه اعلام کرد و به تمام نقاط کشور تلگراف زد و مشروطه را حرام دانست.
این جنبش که روحانیت آغاز گر آن بود و در مقابله با استبداد سلطنت آغاز شده سرانجام به ورطه ای کشیده شد که منجر به اعدام شیخ فضل الله نوری گردید و در ۱۱ مرداد ۱۲۸۸ هجری شمسی برابر با سیزدهم رجب 1327 ق، مصادف با سالروز ولادت امام علی(ع) به چوبه دار کشیده و در میدان توپخانه تهران به شهادت رساندند.
در همین راستا، خبرنگار خبرگزاری «حوزه» در اهواز، در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین حیدری، نماینده مردم خوزستان در مجلس خبرگان رهبری به بازخوانی بخشی وقایع آن دوران و اندیشه های شیخ فضل الله نوری پرداخته است.
شیخ فضل الله نوری چه نقش و جایگاهی در آغاز جنبش مشروطه داشت؟
شیخ فضل الله از جایگاه علمی بسیار والایی برخوردار بود؛ از شاگردان میرزای شیرازی بزرگ و از مجتهدان مطلق و اعلم علمای تهران و یکی از مهمترین علمای ایران بود از این رو حضورشان در نهضت مشروطه نقش مهمی در بسیج عمومی در حمایت در این نهضت داشت؛ علاوه بر این، ایشان در جنبش تحریم تنباکو نیز نقش موثری ایفا کرده بودند و مورد توجه مبارزین قرار داشتند.
شیخ فضل الله نوری در مقابل ظلم، اجحاف و استبداد سلطنت قاجاریه به همراه برخی از علمای مبارز آن عصر، نظریه جهت تاسیس عدالت خانه را ارائه دادند که به موجب آن محلی تاسیس شود که قدرت و ضمانت اجرایی جهت رسیدگی به شکایت مردم و مظلومین از دستگاه و حکام جور داشته باشد و به نشر عدالت و دفاع از حقوق مردم کمک کند.
با محوریت این نظریه اجتماعات مردمی صورت گرفت لکن حکومت مظفر دین شاه زیر بار این قضیه نمی رفت از این رو علما به فکر افتادند که برای استفاده از سلاح افکار عمومی و اهرام فشار مردم، یک مهاجرت چند صد نفره و یا چند هزار نفره به قم داشته باشند، برای اینکه افکار عمومی را علیه سلطنت تحریک کنند و این اقدام آنان با نام مهاجرت کبری مشهور است.
چه شد که نهضتی که آغازگر آن علما بودند پس از چندی در اختیار متجددین و روشنفکران قرار گرفت؟
متاسفانه در غیاب علما، افرادی که به عنوان روشنفکر بودند و در بین مردم جایگاهی نداشتند به کمک سفارت انگلیس شعاری را در سطح جامعه مطرح کردند و مردم را به طرف سفارت انگلیس سوق دادند و نظریه خود را با نام مشروطه رواج دادند در حالی که مردم اطلاعی از محتوای آن نداشتند و بر حسب اینکه حکومت مشروطه ادامه دهند همان جنبش عدالت خانه ای است که قبلا آغاز شده بود بر گرد آن جمع آمدند.
روشنفکرانی که مروج مشروطه بودند و شعارهای کلی می دادند، که حکومت استبدادی باید به مشروطه تبدیل شود، مردم باید انتخابات و نمایندگانی در اداره حکومت داشته باشند و شعار های نو و جذابی از این دست؛ اما تصویری از محتوای مد نظر خود ارائه نمی دادند و در نزد مردم بحث مشروطیت به عنوان راه نجات از استبداد سلطنت پذیرفته شده بود.
نحوه مواجهه علما به ویژه شیخ فضل الله نوری با مشروطیت چگونه بود؟
آن هنگام که علما برای اعتراض به قم رفته بودند، مردم تظاهرات و اجتماعات متعددی ایجاد کردند و تعداد زیادی کشته شدند؛ بالاخره مبارزات مردم به ثمر نشست و علما فاتحانه از مهاجرت برگشتند و همگی تز مشروطیت را پذیرفتند.
دولت نیز که فشار زیادی را متحمل شده بود با شکل گیری مشروطیت موافقت کرد و تصمیم بر آن شد تا مجلسی تشکیل و به تدوین قانون اساسی بپردازد.
.jpg)
مخالفت شیخ فضل الله نوری با مشروطه از چه زمانی و در پی چه اتفاقاتی صورت گرفت؟
افراد روشنفکر و غرب زده که سفارت انگلیس حامی اصلی آنها بود، با نفوذ در مجلس قانون اساسی سعی کردند نسخه ای از قانون اساسی متاثر از کشورهای فرانسه، انگلیس و بلژیک را به عنوان قانون اساسی ایران تصویب و زندگی مردم ایران بر اساس افکار غربی رقم بخورد.
از این زمان بود که تعارض و مقابله شیخ فضل الله نوری به عنوان یک مجتهد با بصیرت و آگاه به زمان، با کسانی که نهضت مردم را در مسیر اهداف کشورهای غربی سوق می دادند آغاز شد.
شیخ فضل الله احساس کرد آنها دارند به نام مشروطیت، عدالت و آزادی، احکام غیراسلامی و مطالب کفر آمیز خود را ترویج می دهند و تفاوت های ایدئولوژیک شیخ فضل الله با متجددین آنها را روبروی هم قرار داد.
شیخ فضل الله چه تفکری را در مقابل غرب گراها، برای اداره کشور ارائه می داد و چه تفاوت فکری منجر به ایجاد شکاف بین مشروطه خواهان شد؟
شیخ فضل الله نوری با افکار و ایده های روشنفکران غرب گرا مخالفتی جوهری داشت؛ غرب زدگان می خواستند تفکرات اومانیستی و سکولاریستی را غالب کنند و آزادی را به گونه غربی ترویج دهند، اما شیخ اسلام فقاهتی، ولایت علما و ولایت فقیه را مطرح می کرد.
شیخ فضل الله نوری با نوع حکومت، که پارلمانی باشد موافق بود و دلایل همراهی اولیه با مشروطه همین بود اما مشروطه مد نظر شیخ فضل الله مشروطه مشروعه بود که در آن نمایندگان مردم باید بر اساس محتوای اسلامی، قوانین را از منظر قرآن و سنت پیامبر اکرم(ص) به طبع می رساندند.
در واقع روی اصل قانون گذاری مجلس مخالفتی نبود، بلکه مرجع قانون گذاری مد نظر بود؛ بحث این بود که قرآن می گوید «من لم یحکم بما انزل الله فاولئک هم الکافرون؛ هر کس غیر از حکم خدا حکم کند کافر است»، اما متجددین کاری به این حرفا نداشتند.
در مقابل، محور تفکرات روشنفکران، برگرفته از غرب بود و اعتنایی به قرآن و دستورات دینی نداشتند بنابراین شیخ فضل الله با حکومت مشروطه که در آن پارلمان به اوضاع کشور رسیدگی کند مخالف نبود بلکه در تعارض با فکر و اندیشه مخالف با فرهنگ اسلامی بود؛ وی دموکراسی غربی را نمی خواست و همزمان با سلطنت نیز مخالفت می ورزید از این رو هر دو جبهه و خط فکری(موافقان سلطنت و مشروطه) نتوانستند او را تحمل کنند و سرانجام وی را به اعدام محکوم کردند.
چگونه مشروطه خواهان موفق شدند، شیخ فضل الله نوری را به اعدام محکوم کنند؟
آن موقع مردم تحت تاثیر تبلیغات سوء حکومت مشروطه خواهانِ غرب زده بودند و نه تنها عکس العمل جدی علیه این حاکمان نگرفتند بلکه برخی از آنها همراهی می کردند، حتی گفته می شود پسر شیخ فضل الله نوری به نام شیخ مهدی نوری در اعدام شیخ همراه با آنها کف می زد.
کار به جایی رسیده بود که متجددین توانسته بودند افکار عمومی را به دست بگیرند و شیخ فضل الله نوری تنهای تنها ماند؛ حتی علمایی که با شیخ همراهی می کردند در میانه راه بریدند و مرام و سیاست شیخ فضل الله نوری را نمی پسندیدند.
سرانجام جناح مقابل در یک دادگاه به ظاهر ملی او را محکوم به اعدام کردند. ایشان در برابر دعوت سفارت روس برای پناهندگی هرگز زیر بار این ذلت نرفت و شهادت در راه خدا را پذیرا شد. سرانجام شیخ فضل اللَّه نوری را که خود از بنیانگذاران نهضت مشروطه در ایران بود، در 11 مرداد 1288 شمسی برابر با سیزدهم رجب 1327 ق، مصادف با سالروز ولادت امام علی(ع) به چوبه دار کشیده و در میدان توپخانه تهران به شهادت رساندند.
پیکر شیخ در ابتدا پس از اهانت های فراوانی که به آن روا داشتند، توسط خانواده و دوستان در محل امنی در تهران مدفون شد، اما پس از گذشت 18 ماه، جنازه شیخ را به طور مخفیانه و در حالی که هنوز سالم و تازه بود به قم منتقل کردند و در یکی از حجره های شمالی صحن حرم مطهر حضرت معصومه(س) به خاک سپردند.
انتهای پیام
